Tabiatta kendi halinde yetişen ya da özel olarak yetiştirilen bazı bitkilerin sap, dal ya da yapraklarının belli tekniklerle ve çeşitli biçimlerde örülmesi işlemine bitkisel örücülük denmektedir. Günümüzde Karadeniz Bölgesi, Kocaeli Karamürsel, Çanakkale, Aksaray Gülağaç bitkisel örücülük ile ünlü yerler arasındadır. Hatay ili ve çevresinde de bitkisel örücülük geçmişte yoğun olarak yapılmasına rağmen günümüzde merkez Antakya ilçesi ve birkaç ilçede devam ettirilmektedir. Örme işlemi için kullanılan bitkiler yörede yetişen buğday, arpa, çavdar, yulaf, su kenarlarında yetişen sazlar ve hambeles, yöresel ismiyle hümbeles çalısıdır. Bitkiler kendi neminde örülmekte, kuru ise nemlendirilmektedir. El yordamı ile yapılan örgülerde sepet örme, napoliten örgü, hasır örme ve sarma bağlama teknikleri kullanılmaktadır.
Anadolu’da önemli bir kültür olan sepetçilik geleneği, 2013 yılında Somut Olmayan Kültürel Miras Ulusal Envanteri’ne girmiştir. Günümüzde sepetçilik yok olmaya yüz tutmuş geleneksel sanatlarımızdandır.
Örme işleminde kullanılan bitkilerden birisi olan hambeles çalısı; (myrtus communis compacta), Akdeniz bölgesine özgü bir bitkidir. Mersin meyvesi, murt fidanı ve hambeles olarak da bilinmektedir. Yüksek yerlerde yetişen bitkinin beyaz ve siyah olmak üzere zeytine benzeyen, içi çekirdekle dolu meyvesi sindirim sorunlarına iyi gelmektedir. Hoş kokusu olan bitkinin dalları pide fırınlarında ekmek yaparken yakılmakta böylece hem koku vermekte hem de güzel ses çıkarmaktadır.
Hatay’da geçtiğimiz son 3-4 yıla kadar bu bitkinin dalları sepet yapımında kullanılmaktayken malzemeye ulaşım ve ekonomik şartlardan dolayı günümüzün son ustası Abdullah Özdemir hambeles sepet yapım işini bırakmış, elinde sadece birkaç örnek kalmıştır. 12 Ekim 2021 tarihinde Antakya’ya yaptığımız ziyaret sırasında sohbet ettiğimiz ve kendisinden bilgi aldığımız Özdemir, sepet örme işini Süleyman İntizamoğlu’dan çocukluk yaşlarında öğrenmiş, uzun yıllar devam ettirmiştir. Hambeles sepetlerin diplik ve kulaklı gibi çeşitleri vardır. Diplik sıcak toprak çömleklerin ya da tencerelerin taşınmasında ve altlarında nihale olarak kullanılmaktadır. Aynı zamanda sıcak çömlek ve tencere diplik üzerine konduğunda güzel bir rayiha yaymaktadır. Bahçelerde sebze meyve toplamak, ot taşımak amaçlı kullanılan diğer bir hambeles sepete de kulaklı ya da çeki adı verilmektedir.
Hatay yöresinde buğday saplarıyla en çok cimem üretilmektedir. Cimem nihaleden daha büyük boyutta olup yörede künefelerin taşınmasında kullanılmaktadır. Hatay’da cimem, tabak ya da yöresel adıyla tabakıyye-tıbayka isimleriyle de bilinmektedir.
Özdemir’in verdiği bilgiler ışığında “Hatay’da Sepet Örücülüğü ve Yok Olmaya Yüz Tutan Hümbelez Sepeti- Basket Weaving in Hatay and The Humbelez Basket That is About to Disappear” ismiyle hazırlamış olduğumuz bildiri 16-17 Kasım 2021 tarihlerinde Al Farabi 10. Sosyal Bilimler Uluslararası Konferansında sunulmuştur.
6 Şubat 2023 Kahramanmaraş depreminden sonra kendisinde haber alamadığımız Sepet Ustası Abdullah Özdemir başta olmak üzere 11 ilimizde depremde hayatını kaybeden, sanatıyla ve eserleriyle bu âlemde iz bırakan emekçi sanatkârlarımızı, ustalarımızı saygıyla yâd ediyor, kendilerine Allahtan rahmet, bütün milletimize sabır ve başsağlığı diliyoruz.
Çok zahmet ve emek gerektiren geleneksel sanatların yaşatılması ve gelecek nesillere aktarılması, yaraların sarılması, sanatkârlarını, zanaatkârların ve ustaların maddi ve manevi olarak desteklenmesi dileğiyle…..
Dr. Fatmagül SAKLAVCI
